Abstynencja (zespól abstynencyjny) – Jest to zespół objawów fizycznych i psychicznych pojawiających się w następstwie nagłego odstawienia leków które po dłuższym stosowaniu powodują stan uzależnienia. Objawy psychiczne to: nasilony lęk, bezsenność, ogólne bardzo złe samopoczucie, połączone z pragnieniem użycia brakującego leku i bezsennością. Towarzyszą temu zwykle objawy fizyczne: nudności, wymioty, biegunka, zlewne poty, drżenie i bóle mięśni, przyspieszone tętno oraz spadek ciśnienia krwi. Czasem w przebiegu zespołu abstynencyjnego pojawiają się zaburzenia świadomości (przeważnie w formie majaczenia). Zespół abstynencyjny o różnym nasileniu obserwujemy po odstawieniu środków narkotycznych, przeciwbólowych, uspokajających, nasennych oraz alkoholu.

Anhedonia – niezdolność do odczuwania radości. Objaw towarzyszący często (choć nie zawsze) apatii. Występuje bardzo często w terminalnym okresie choroby nowotworowej.

Ankieta – stosowana często w badaniach psychologicznych i psychoonkologicznych. Jest to lista pytań na które badany odpowiada wpisując odpowiedzi lub wybierając jedną z odpowiedzi przedstawionych mu do wyboru. Dotyczy np. pytań na temat przebytych chorób stanu cywilnego, wieku i innych danych społeczno demograficznych. Może też zawierać pytania dotyczące sposobu sprawowania opieki, rodzaju i skuteczności stosowanego leczenia, czasu zgłoszenia do lekarza po zauważeniu pierwszych objawów choroby, przyczyny opóźnień w tym zakresie itp. Ankieta służy do badań zespołowych.

Apatia – stan zobojętnienia, znużenia, osłabienie reakcji fizycznych i psychicznych na bodźce. Występuje w niektórych zaburzeniach psychicznych. Bardzo częsta w zaawansowanych stadiach choroby nowotworowej lub innych poważnych chorób somatycznych.

Behawioryzm – behawioralna terapia – Behawioryzm – kierunek w psychologii nastawiony na badanie człowieka oparte wyłącznie na obserwacji jego zachowań „zewnętrznych” (ruchów, słów, reakcji fizjologicznych na bodźce) z odrzuceniem wszystkiego co się dzieje we wnętrzu człowieka. Odpowiednio do przyjętych założeń przedstawiciele tego kierunku wypowiadali pogląd, że zachowanie się człowieka i jego reakcje na różne sytuacje są wynikiem uczenia się poprzez tworzenie nawyków prawidłowych lub nieprawidłowych, (tworzących np. objawy nerwicowe). Terapia behawioralna zatem oznacza próby modyfikowania tych nieprawidłowych wzorców zachowania poprzez metody wykorzystujące zasady uczenia się „prawidłowych” zachowań zwłaszcza przez tworzenie właściwych odruchów warunkowych. W psychoonkologii typowym przykładem nieprawidłowego odruchu który należy leczyć metodami behawioralnymi są tzw. wymioty antycypacyjne pojawiające się u pacjentów leczonych chemią-jako reakcja np. na widok strzykawki, pomieszczeń w których prowadzi się leczenie lub na widok pielęgniarki.

Bezsenność – zaburzenie snu w formie niezależnego od woli zmniejszania liczby godzin snu lub też całkowity jego brak. Zazwyczaj bezsenność występuje w kilku formach -l. Trudność zasypiania – (np.. po wypiciu mocnej kawy lub innych środków zawierających kofeinę, jak również pod wpływem lęku lub dużego napięcia emocjonalnego). W psychoonkologii szczególnie częsty objaw zwłaszcza we wczesnych okresach choroby. Ten typ bezsenności jest zaliczany do zaburzeń pierwszej fazy snu. 2. Wczesne budzenie się (zaburzenie trzeciej fazy snu). Wyraża się zbyt wczesnym budzeniem rannym połączonym z niemożnością ponownego zaśnięcia. Występuje często w stanach depresji endogennej i reaktywnej. 3. Zaburzenie snu nocnego (zaburzenia fazy drugiej). Wyraża się częstym budzeniem się i ponownym zasypianiem, sen jest płytki i wypełniony przez przykre, koszmarne marzenia senne. Wśród pacjentów z chorobą nowotworową wszystkie formy zaburzenia snu bywaj ą obecne. Rozróżnienie formy bezsenności jest ważne z klinicznego punktu widzenia: bo warunkuje dopasowanie środka nasennego (krótko lub długo działającego) do rodzaju bezsenności).

Ból -zgodnie z obowiązującą definicją JASP jest określany jako przykre doznanie zmysłowe i uczuciowe które jest wywołane przez uszkodzenie tkanek, rzeczywiste lub zagrażające lub które jest odczuwane jako uszkodzenie. Opisując reakcje na ból – dzielimy je na somatyczne (mięśniowe, wegetatywne, hormonalne), emocjonalne (lęk, przygnębienie, rozdrażnienie) i behawioralne (zachowania, nastawione na unikanie lub łagodzenie bólu).W zjawisku bólu wyróżniamy próg czucia bólu (najmniejsze natężenie impulsu bólowego który jest odbierane jako wrażenie bólu), oraz próg tolerancji bólu (największe natężenie bólu które człowiek uważa za możliwe do zniesienia). Próg czucia bólu jest względnie stabilny, natomiast próg tolerancji -jest bardzo zależny od stanu psychicznego – obniża się u osób przygnębionych lub w lęku, podwyższa się w zaburzeniach świadomości. Leczenie bólu metodam psychologicznymi polega na: l) podwyższaniu progu tolerancji lub , 2) podwyższaniu progu czucia. W pierwszej grupie działań należy wymienić działania za pomocą środków psychologicznych (np. sugestia, wizualizacja) oraz środków psychofarmakologicznych (środki przeciw lękowe, przeciw depresyjne, uspokajające). Do drugiej grupy należą metody behawioralne np. relaksacja mięśniowa lub ćwiczenia oddechowe oraz hipnoza.

Charakteropatia – zaburzenia osobowości wyrażające się zmianami charakterologicznymi -emocjonalno popędowymi. Typowe cechy charakteropatii to zmienność nastrojów, drażliwość, konfliktowość i niedostateczna kontrola reakcji uczuciowych, obniżenie uczuciowości wyższej. Wyżej opisane zmiany wy stępuj ą często po urazach. W onkologii obserwuje się je także w przypadku guzków mózgu, w przerzutach do CUN a także jako uszkodzenie CUN będące np. następstwem leczeniem neurochirurgicznego lub – czasem -radioterapii. Może występować w formie „czystej” charakteropatii lub mieszanej: zespołu charakteropatycznego – otępiennego w którym zaburzeniom charakteru towarzyszą objawy otępienne (p. demencja).

Demencja – otępienie Jest obniżeniem sprawności umysłowych, wyrażające się zaburzeniem czynności pamięciowych (zwłaszcza zdolności zapamiętywania) zaburzeniami orientacji w czasie, miejscu oraz również we własnej osobowości. Uszkodzona jest sprawność pojmowania, kojarzenia, tworzenia nowych pojęć. Myślenie jest spowolniałe, reakcje uczuciowe spłycone, nastrój tępy. Zanikaj ą zainteresowania i uczuciowość wyższa. Osobowość ubożeje. Zmiany tego typu są spowodowane uszkodzeniem komórek nerwowych mózgu. W onkologii są one spowodowane guzem mózgu (pierwotnym lub przerzutami) czasem -mogą to być odległe następstwa zabiegu neurochirurgicznego, lub naświetlania niektórych obszarów mózgu. Zaburzenie może występować jako forma czysta zespołu psychoorganicznego otępiennego lub jako forma mieszana zespołu otępienno – charakteropatycznego.

Duchowość – jest to jeden z obszarów życia człowieka który wyraża się przez rozpoznanie, uznanie i dążenie do wartości niematerialnych – idei, pozbawionych bezpośrednich walorów użytkowych. Już z tego opisu wynika, że duchowość nie jest synonimem religijności (ludzie niewierzący mogą mieć bardzo głębokie życie duchowe!). Religijność to sfera ludzkiej aktywności i przeżyć której treścią jest siła wyższa – Bóg. Życie duchowe jest pojęciem szerszym, mieszczącym w sobie przejawy życia religijnego. Przejawy życia duchowego nie są spowodowane przez czynniki materialne ale są przez nie uwarunkowane (np. przez sprawnie działający mózg). Życie duchowe wyraża się poprzez określone potrzeby np. kontemplację piękna, zrozumienie prawdy, osobowego przeżywania, wolności, miłości itp. W sytuacji choroby nowotworowej szczególnie istotne stają się niektóre aspekty duchowości jakimi są pytania o sens życia, choroby, o wolność, nieśmiertelność itp.. Dużą pomocą okazuj ą się w tych wypadkach metody znanego psychiatry Viktora Frankla który wprowadził do psychoterapii tzw. logoterapię – (leczenie dezadaptacji poprzez poszukiwanie sensu życia i jego realizacja w sytuacji min. choroby, zagrożenia, śmierci itp. (p. egzystencjalne formy terapii).

Dzieci – przystosowanie psychiczne do choroby nowotworowej
Dzieci wykazuj ą na ogół lepszy stopień przystosowania do choroby nowotworowej niż dorośli. Składa się na to kilka przyczyn: 1. Dzieci są z natury bardziej żywotne, wesołe i łatwiej przyzwyczajają się do różnych objawów np. niesprawności ruchowej. 2. Dzieci nie rozumiej ą pojęcia przyszłości w takim znaczeniu jak to ma miejsce u ludzi dorosłych. Dla nich liczy się tylko czas teraźniejszy – obcy jest im w związku z tym antycypacyjny lęk i żal z powodu przewidywanej utraty zdrowia, sprawności lub życia. 3. Procesy psychiczne: myśli, uczucia są zwykle przez dzieci słabo uświadamiane – dzieją się niejako „automatycznie” – stąd też ich przeżyciom nie towarzyszy np. (refleksja: „dlaczego mnie to spotkało” 4. Myślenie dziecka jest bardzo konkretne – i obraca się w znanym sobie świecie przedmiotów i istot żywych. Dzieci nie są zdolne do pojmowania abstrakcji – stąd też pojęcie „śmierć”, „wieczność” itp. są poza zasięgiem ich myślenia. Dobre przystosowanie do choroby można na ogół osiągnąć pamiętając o spełnieniu kilku najbardziej podstawowych potrzeb dzieci. U małych dzieci w procesie leczenia bardzo istotna jest obecność matki lub kogoś bliskiego. Ważne jest także zapewnienie potrzeby zabawy i ruchu. U dzieci w wieku szkolnym ważne jest umożliwianie kontaktu z rówieśnikami i zapewnienie nauczania. Stawianie wymagań i włączanie do „normalnego” życia – bez nadmiernego akcentowania uprzywilejowanej pozycji dziecka. U nastolatków z kolei bardzo istotne jest zaspokajanie potrzeby samodzielności (jestem już dorosły, sam decyduję o swoich sprawach) – informowanie i uzgadnianie leczenia a także uwzględnienia potrzeby kontaktu z rówieśnikami. W kontakcie z chorymi młodymi ludźmi należy zwrócić uwagę na pewne „nadwrażliwe” punkty: poczucie małowartościowości, niższości (wynikające z oszpecenia i/lub gorszej sprawności fizycznej) – brak akceptacji siebie jako osoby chorej (w związku z czym niedozwolone są wszelkie „użalanie się, biadolenie itp.).

Edukacja personelu medycznego – Wiele trudności w kontaktach chorych z personelem medycznym wynika z niedostatecznej edukacji tego ostatniego w zakresie podstawowych problemów psychoonkologicznych. Dotyczy to w pierwszym rzędzie umiejętności dobrego porozumiewania się -przeprowadzania rozmowy we właściwy sposób i określający podstawowe problemy. Do tego potrzebna jest znajomość psychicznych potrzeb pacjenta (różnych w różnych okresach choroby i leczenia) oraz jego reakcji psychicznych, zwłaszcza emocjonalnych. Potrzebne jest także zdobycie umiejętności radzenia sobie z tzw. pacjentem trudnym: agresywnym, odmawiającym współpracy, przygnębionym itp. Bardzo istotny element procesu edukacji to opanowanie umiejętności przekazywania złych informacji (w tej dziedzinie popełnia się szczególnie dużo błędów). Następne etapy edukacji to wskazówki leczniczo – psychofarmakologiczne i psychoterapeutyczne (zwłaszcza w zakresie tzw. psychoterapii podtrzymującej). W pełnym programie edukacji powinny się także znaleźć informacje dotyczące psychoprofilaktyki personelu zmierzające do zapobiegania stresowi zawodowemu i objawom wypalenia.

Egocentryzm – to specyficzny rodzaj myślenia i postawy których cechą charakterystyczną, jest odbiór rzeczywistości zniekształcony własnym punktem widzenia. Własna osoba jest umieszczona w centrum uwagi, a wszystko wokół jest spostrzegane i oceniane z punktu widzenia osobistych potrzeb. Właściwości te występują (przejściowo, jako etap rozwojowy) u dzieci, a jako objaw patologiczny mogą występować w zaburzeniach psychicznych lub w organicznych uszkodzeniach mózgu. U osób ciężko chorych somatycznie w tym np. w zaawansowanych stadiach choroby egocentryzm występuje dość często jako reakcja na trudną sytuację.

Egzystencjalizm – to kierunek zapoczątkowany przez filozofa S. Kierkegaarda który znalazł ą swój ą kontynuację w teoriach filozoficznych, psychologicznych i psychiatrycznych. Według tych założeń najważniejszą rolę w życiu człowieka odgrywa poczucie istnienia, a tym co się liczy najbardziej to są subiektywne przeżycia psychiczne. Teorię egzystencjalną wykorzystał następnie w praktyce klinicznej V. Franki „osoba duchowa” według Frankla nie mieści się wyłącznie w wymiarach fizycznych i psychicznych – ona posiada atrybuty nieśmiertelności nie podlegające chorobom fizycznym ani psychicznym. W oparciu o teorię Frankla opracowano logoteorię sensu istnienia, stanowiącą podstawę tzw. logoterapii. Metodą badawczą analizy egzystencjalnej jest szczegółowe poznanie biografii chorego i na j ej podstawie ułatwienie mu dostrzeżenia sensu swego życia i jego poszczególnych wydarzeń. Sens życia upatruje Franki w trzech formach: w przeżywaniu wartości, w realizowaniu celów i w wypracowaniu postawy akceptującej niekorzystne sytuacje życiowe: cierpienie, chorobę i śmierć.

Emocje – inaczej uczucia – są określane jako stosunek podmiotu do ludzi, rzeczywistości zewnętrznej, siebie i do własnego działania. Powstają jako reakcje na zaspokojenie lub / brak zaspokojenia potrzeb. Niektórzy rozróżniają emocje – jako reakcje na zaspokojenie potrzeb biologicznych oraz uczucia – reakcje na zaspokojenie potrzeb wyższych. W toku ewolucji psychicznej człowiek rozwija w sobie różne uczucia. Uczucia prymitywne („emocje”) powstają w związku z potrzebami „niższymi” biologicznymi (komfortu fizycznego, jedzenia, picia, snu itp.). Uczucia „archaiczne” – znamionujące wyższy stopień rozwoju rozwijają się wraz z rozwojem odpowiadających im wyższych potrzeb – społecznych i własnej wartości. (Potrzeby te rozwijają się na bazie egocentrycznej postawy i oznaczają potrzebę bycia akceptowanym, dowartościowanym itp.). Najwyższy ewolucyjnie etap to uczucia wyższe, wynikające z postawy heterocentrycznej i będące wyrazem dojrzałości psychicznej. Są to uczucia powstające w wyniku zaspokojenia potrzeb wyższych (tj. potrzeby samorozwoju – samorealizacji, potrzeby „bycia potrzebnymi” poczucia sensu życia, potrzeb religijnych itp.). W sytuacji ciężkiej choroby, zagrażającej życiu, następuje „odwrócenie” struktury potrzeb i towarzyszących im uczuć. Zaczynaj ą dominować znowu potrzeby biologiczne (komfortu fizycznego i bezpieczeństwa) oraz potrzeba społecznej akceptacji i życzliwości. Niezaspokojenie tych potrzeb rodzi lęk, gniew, przygnębienie. Uczucia te bardzo często występują u osób z chorobą nowotworową, zwłaszcza w jej zaawansowanych stadiach.

Empatia – zdolność wczuwania się w przeżycia psychiczne innych osób, a także umiejętność przekazywania im sygnałów zwrotnych werbalnych i niewerbalnych na temat zrozumienia tych przeżyć. Umiejętność bardzo ważna w procesie komunikacji (w relacji lekarz – pacjent).

Encefalopatia – zróżnicowany obraz kliniczny zmian anatomopatologicznych w tkance nerwowej mózgu, spowodowany urazami, infekcjami, czynnikami toksycznymi itp. W psychoonkologii może być bezpośrednim następstwem guzów pierwotnych lub przerzutowych mózgu jak również następstw odległych spowodowanych leczeniem neurochirurgicznym lub napromienianiem ośrodkowego układu nerwowego.

Euforia – błogostan, stan podwyższonego nastroju, wyrażający się bardzo dobrym samopoczuciem i optymistycznym nastawieniem do swej sytuacji, niewspółmierny do realnej sytuacji. Bardzo duże wzmożenie nastroju, połączone z silnym pobudzeniem psychoruchowym występuje w chorobach psychicznych (szczególnie w tzw. zespołach maniakalnych). Miernie nasilona euforia połączona zwykle z bezkrytycyzmem jest typowa dla niektórych form klinicznego uszkodzenia mózgu lub jako odległe następstwa uszkodzeń popromiennych CUN.

Eutanazja tzw. „dobra śmierć” – oznacza zabicie chorego człowieka na jego życzenie i pod / wpływem współczucia. W większości krajów w tym również w Polsce jest niedozwolona (art. 150 KK §1). Oprócz właściwej eutanazji zwanej inaczej czynną i dobrowolną wymienia się ponadto eutanazję samowolną, zabójczą – pseudoeutanazję (gdy zabicie człowieka dokonywane jest bez jego wiedzy i woli (np. chory nieprzytomny) z powołaniem się na dobro i jego lub jego najbliższych. Ten czyn kwalifikowany jest jako zabójstwo. Niektórzy wymieniaj ą także eutanazję bierną która oznacza zaniechanie środków i sposobów przedłużających życie (respiratory, kroplówki). Tego rodzaju czynności – w odniesieniu do chorych umierających są prawnie dopuszczalne.

Fiksacja -jest to utrwalony sposób zachowania, powtarzany wielokrotnie mimo, że bywa niekorzystny i nie prowadzi do osiągnięcia celu. Występuje najczęściej jako forma reakcji na stres (np. pacjent uporczywie obstaje przy pewnych nawykach żywieniowych czy terapeutycznych których się kiedyś nauczył i obecnie w sytuacji choroby powtarza je mimo ewidentnego braku ich skuteczności).

Fobia – jest to objaw nerwicowy który się wyraża pojawieniem się silnego lęku każdorazowo w a zetknięciu z określoną sytuacją, przedmiotem lub wyobrażeniem – myślą. Lęk ten wyzwala zazwyczaj działania mające na celu unikanie tych sytuacji lub przedmiotów. U niektórych osób poza ww. tendencją do unikania powodów lęku występuje także obawa przed ich pojawieniem się co z kolei może również prowadzić do działań „zapobiegających”. Typowym przykładem fobii tego typu jest cancerofobia – lęk przed rakiem który skłania dotknięte nim osoby do częstych badań lub podejmowania działań leczniczych środkami uspokajającymi gdy lęk uniemożliwia im prawidłowe funkcjonowanie.

Hipnoza -jest to specyficzny stan świadomości (będący odmienną od zwykłej formą czuwania) spowodowany sugestywnym i bardzo intensywnym oddziaływaniem hipnotyzera na osobę hipnotyzowaną. Istniej ą duże różnice osobnicze w zakresie podatności na hipnozę. W psychoonkologii bywa wykorzystywana w leczeniu bólu. Bywały również próby włączenia hipnozy do zespołu metod leczenia paliatywnego u chorych w terminalnym okresie choroby nowotworowej.

Holistyczna – koncepcja choroby wywodzi się z poglądu na człowieka jako na nierozdzielną całość która jest czymś więcej niż sumą j ego elementów składowych – fizycznych, psychicznych i społecznych. W podejściu do chorego człowieka przeważa stanowisko, że nie można np. leczyć jednego narządu. W każdej sytuacji należy traktować pacjenta całościowo uwzględniając jego podstawowe wielorakie potrzeby i reakcje.

Hospicjum – hospitium – znaczą gościnne przyjęcie, gościnny dom. W średniowieczu istniały takie gospody dla podróżnych, spełniające również funkcje pielęgnacyjne lecznicze wobec tych którzy zachorowali w drodze. Po II wojnie światowej zaczęto – nawiązując do dawnych tradycji – budować gościnne domy tym razem z przeznaczeniem dla umierających – aby umożliwić im spokojną, godną śmierć w przyjaznym otoczeniu. Pierwszy dom tego typu Hospicjum św. Krzysztofa stworzyła angielska pielęgniarka Cicely Saunders w 1967 r. (namówił ją do tego polski żyd umierający na raka Dawid Taśma). Od tego czasu ruch hospicyjny zaczął się bardzo dynamicznie rozwijać przyjmując różne formy opieki. Poza hospicjum stacjonarnym powstały również oddziały opieki dziennej, a ponadto zespoły opieki domowej, złożone z lekarza, pielęgniarki i ewentualnie rehabilitanta, psychologa, księdza którzy przychodzą regularnie do domu chorego pomagając w ten sposób pacjentom i jego rodzinie.

Informowanie o chorobie – tj. przekazywanie złych informacji Przez „przekazywanie złych informacji” rozumiemy taki sposób poinformowania o chorego o stanie zdrowia który pogorszy jego dotychczasową opinię na ten temat. Należy podkreślić że przekazywanie złych informacji jest procesem który powinien uwzględnić pewne etapy: Przed rozmową należy ustalić l) Czy chory jest zdolny te informacje zrozumieć (ze względu na stan psychiczny), 2) Czy jest on w stanie w danym momencie te informacje przyjąć (np. nasilenie dolegliwości somatycznych). Przystępując do właściwej rozmowy należy sprawdzić: l) Co chory już wie o swoim stanie, 2) Co chce wiedzieć . Gdy stwierdzimy że chory nie orientuje się w swojej sytuacji, a nie wiemy czy chce się dowiedzieć czegoś więcej stosujemy 3) tzw. strzał ostrzegawczy (mówiąc np. część złych informacji – „wyniki badań są dość niepokojące” 4). Po takiej wypowiedzi trzeba dobrze obserwować reakcję pacjenta. Jeśli wygląda na bardzo zszokowanego lub przybitego należy na tym chwilowo poprzestać podając ewentualnie środek uspokajający i stwarzając mu możliwość przystosowania do sytuacji: wyżalenia się, przemyślenia, uruchomienia mechanizmów obronnych itp. 5) Po pewnym czasie np. po kilku dniach) kontynuujemy wprowadzanie chorego w jego sytuację sprawdzając czy stawia pytania i czy jest nadal zainteresowany tematem. W przypadku gdy prognoza jest niepomyślna a chory po zastosowaniu strzału ostrzegawczego zaczyna stosować uniki, zaprzecza i nie wyraża chęci uzyskania dalszych informacji należy dostosować się do jego życzenia – chory sam powinien dyktować co, ile i kiedy chciałby wiedzieć na temat swojej choroby. W przypadku prognozy pomyślnej – możliwości leczenia onkologicznego, stopniowo zapoznajemy go z całą sytuacją pamiętając by dać okazję do zadawania pytań. Bardzo istotna jest także empatyczna życzliwa postawa lekarza, umożliwiająca choremu rozładowanie napięcia uczuciowego (wygadanie się, płacz itp.) a także dokładne poinformowanie o planowanym leczeniu. Ważne jest także by zakończyć rozmowę akcentem nadziei. Należy pamiętać także, że zwykle zapotrzebowanie na informacje Jest zależne od stopnia zaawansowania procesu chorobowego: im choroba jest bardziej zaawansowana tym mniej chory chce o tym wiedzieć (nawet gdy wcześniej deklarował coś innego). Przekazywanie złych informacji powinno być umiejętnością nabywaną przez studentów wydziału lekarskiego podczas studiów.

Interwencja kryzysowa – jest to krótkotrwałe doraźne działanie które ma na celu udzielenie natychmiastowej pomocy osobie która znalazła się w sytuacji kryzysowej (np. nagle dowiedziała się o rozpoznaniu choroby nowotworowej lub wznowię). Pomoc tego typu powinni świadczyć profesjonaliści (psychiatra, psycholog) lub inne osoby przeszkolone w zakresie psychoonkologii.

Jakość życia – ocena w chorobie nowotworowej  Ocena jakości życia to obraz własnego położenia życiowego dokonanego przez człowieka, w wybranym przedziale czasu. Ocena ta podczas choroby i leczenia uwzględnia w sposób szczególny wpływ obu tych czynników, (mówimy wówczas o jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia). W przełożeniu na język psychologiczny można stwierdzić, że ocena jakości życia jest oceną różnicy jaka istnieje między sytuacją idealną – upragnioną (dla człowieka chorego jest to zwykle sytuacja sprzed choroby) a sytuację realną! zależy od stopnia i zaspokojenia najważniejszych dla człowieka potrzeb. Na podkreślenie zasługuje przy tym fakt, że ocena ta jest właśnie subiektywną oceną, dokonywaną przez samego chorego. Badania jakości życia w psychoonkologii pozwalają zrealizować różne cele: 1. dokonać oceny wpływu na jakość życia dwóch leków lub innych form terapii o podobnej skuteczności (podobne badania – triale przeprowadzane są w onkologii); 2. ocena skutków różnych oddziaływań psychoterapeutycznych na jakość życia; 3. wykorzystanie badania jakości życia jako predyktora czasu przeżycia; 4. określenie tzw. Q-TWIST na podstawie badań podłużnych (Quality Adjusted Time Without Symptoms and Toxicity), badania te określają liczbę i długość okresów wolnych od objawów związanych z chorobą i leczeniem. Badania te umożliwiają odpowiedź na pytanie czy w przypadku leczenia chorego w zaawansowanym stadium choroby cena określonej metody leczniczej za przedłużenie życia (kosztem znacznego obniżenia jego jakości) jest tak wysoka, że należy raczej z niego zrezygnować. Zwykle ocena jakości życia obejmuje kilka podstawowych jego obszarów: l) Sprawność ruchowa określona np. skalą ECOG/WHO lub indeksem Kamofskiego, 2) Stan somatyczny, 3) Stan psychiczny (oba w/w obszary określane są za pomocą Rotterdamskiej Listy Objawów lub kwestionariusza EORTC QLQ-C30) Czasami gdy stan psychiczny wymaga badań dodatkowych wykorzystuje się narzędzia nastawione specjalnie np. na lęk i depresję tzw. Skala HAD. Zaburzenia przystosowania określa skala MAC. 4) Obszar reakcji społecznych i warunków materialne – bytowych bywa oceniany za pomocą kwestionariusza QLQ-C30 lub STAŚ. 5)Niektórzy włączają do oceny również obszar duchowej (próby oceny tego obszaru zostały dokonane za pomocą STAS lub kwestionariusza oceny jakości życia McGilla).

Jatrogenia – samo słowo oznacza „pochodzący od lekarza” – i ma wydźwięk negatywny. Są to mianowicie takie zachowania i wypowiedzi lekarza które wywierają szkodliwy wpływ na stan psychiczny chorego (wywołując np. w nim reakcje lękowe, depresyjne, hipochondryzację itp.). Klasycznym przykładem zachowań tego typu jest traktowanie chorego jak ciekawego przypadku bez dostrzegania w nim człowieka, błędny i bardzo stresujący sposób przekazywania informacji o rozpoznaniu choroby lub złej prognozie, lekceważenie psychicznych, społecznych i duchowych potrzeb chorego.

Katatymia – powstawanie lub zmiana myślenia i/lub zachowania człowieka pod wpływem stanów uczuciowych i pragnień. Oznacza to w praktyce sposób myślenia i postępowania niezgodny z rzeczywistością. Typowym tego przykładem jest przekonanie pacjenta w zaawansowanym stadium choroby nowotworowej że jego stan nie jest poważny, że szybko wróci do zdrowia, itp.

Kwestionariusz – zbiór specjalnie dobranych pytań – zwykle obszerniejszy niż ankieta. Kwestionariusz w przeciwieństwie do ankiety jest traktowany jako narzędzie stosowane w badaniach psychologicznych. Jest wystandaryzowany i znormalizowany, służy do badań jednostkowych (np. inwentarz osobowości).

Komunikacja – porozumiewanie się personelu medycznego z pacjentem Komunikacja oznacza przekazanie informacji z zamiarem uzyskania odpowiedzi. W tym procesie treść informacji zostaje przez lekarza lub pielęgniarkę przesłana w sposób werbalny i niewerbalny (mimika, postawa, gesty, modulacja głosu). Obie formy przesłania powinny być ze sobą zgodne. Odpowiednio do umiejętności „nadawcy” chorzy odczytuj ą treść informacji i na nią reaguj ą. Dobra komunikacja jest wtedy gdy: l) Nadawca jest wiarygodny i wzbudza zaufanie swój ą profesjonalnością i życzliwością; 2) Informacje są przekazywane w sposób zrozumiały; 3) Odbiorca przekazuje zwrotnie swoje zrozumienie i reakcje na otrzymaną informację. Dobry kontakt personelu medycznego z chorym może być nawiązany w różny sposób i powinien być zawsze dostosowany do potrzeby indywidualnej chorego. Np. – kontakt hierarchiczny – w którym lekarz wczuwając się w sytuację chorego jest empatyczny, ciepły i opiekuńczy – ale jest jednocześnie przekonany o tym , że najlepiej wie czego pacjentowi trzeba. Taki układ bardzo odpowiada pewnej grupie chorych zwłaszcza starszych i mniej wykształconych którzy u lekarza szukaj ą przede wszystkim oparcia i autorytetu. Młodzi i wykształceni chorzy preferuj ą zdecydowanie – kontakt partnerski w którym obie strony są równie ważne, a komunikacja jest procesem dwukierunkowym. Reakcje chorego dostrzegane podczas przekazywania informacji modyfikuj ą zarówno dalszy ciąg ich przekazywania jak i wpływaj ą na niektóre decyzje lekarza.

Leczenie onkologiczne – skutki psychiczne. Leczenie onkologiczne stanowi stres, który wyzwala przeważnie negatywne emocje, a czasem powoduje reakcje psychopatologiczne. Najczęstsze następstwa psychopatologiczne leczenia to: zaburzenia dezadaptacyjne lub ostre i przewlekłe zaburzenia psychiczne. Zmniejszeniu dezadaptacji sprzyja dobra komunikacja z personelem medycznym, aktywizacja pacjentów i wspomaganie leczenia metodami psychologicznymi. W leczeniu chirurgicznym często obserwuje się lęk przedoperacyjny, a przygnębienie lub złość po zabiegach, oraz zaburzenia świadomości (powikłania narkozy). Po zabiegach neurochirurgicznych występuje czasem otępienie i/lub charakteropatia. Radioterapia może powodować zmiany nerwicowe lub encefalopatie (naświetlanie CUN). Chemioterapia wyzwala zaburzenia niespecyficzne (zespoły nerwicowe, delirium) lub specyficzne psychozy (po niektórych chemoterapeutykach). Hormonoterapia i immunoterapia wywołuj ą czasem także zaburzenia nerwicowe, delirium lub zespoły depresyjne. W wypadkach nasilonych objawów psychopatologicznych konieczne są korektory psychofarmakologiczne. W związku z postępem w zakresie dobrej kontroli objawów ubocznych somatycznych leczenia onkologicznego przewiduje się wzrost roli problemów psychologicznych, a tym samym wzrost roli psychoonkologii.

Leki anksjolityczne – przeciw lękowe Są to środki specyficzne usuwające lęk lub zmniejszające znacznie jego nasilenie. Najbardziej popularne są w tej grupie niektóre pochodne benzodiazepinowe przy czym w zależności od rodzaju lęku należy dobierać odpowiedni lek. I tak w lęku nagłym, silnym, krótkotrwałym (np. przed zabiegiem lub w napadach duszności) należy podawać szybko i krótkodziałający (np. Midazolam), w lęku przewlekłym – dłużej działający Lorafen, Leksotan lub Afobam.

Leki nasenne – w psychoonkologii stosuje sieje szczególnie często. Największą grupę stanowią pochodne Denzodiazepinowe o działaniu wybiórczo nasennym. Dobór leku zależy od typu bezsenności. Gdy przeważaj ą trudności zasypiania lub płytki przerywany sen wskazane są leki o krótkim lub średnim czasie działania np. Midazolam, Estazolam a spośród leków o innej budowie chemicznej – Stilnox. Gdy zaburzenia snu oznaczaj ą wczesne budzenie się wskazane są leki długo działające np. Nitrazepam lub Imovane. Często konieczne jest stosowanie silniejszych środków nasennych np. u pacjentów z odwróconym rytmem snu i czuwania (Chloroprotyksen, Tisercin). W niektórych wypadkach podejmuje się próby zwiększenia siły działania leków nasennych przez dodanie leków działających synergistycznie np. Diphergan.

Leki neuroleptyczne – Działaj ą uspokajająco, a przede wszystkim usuwają objawy psychotyczne (omamy, urojenia). Najczęściej stosowane są pochodne fenotiazyny (Fenaktyl. Pemazyna, Promazyna a także pochodne butyrofenonu (Haloperidol). W psychoonkologii neuroleptyki stosowane są głównie w przypadku zaburzeń świadomości (np. w stanach majaczeniowe – zamroczeniowych) które występuj ą w przebiegu leczenia chemią lub napromienianiem, a także u chorych w stanie terminalnym choroby nowotworowej.

Leki pobudzające – psychostymulatory – zwiększają aktywność, zmniejszają senność i apatię. Należy je stosować ostrożnie, pamiętając o niebezpieczeństwie uzależnienia. Niektórzy polecają je u chorych w terminalnym okresie choroby nowotworowej celem zmniejszenia poczucia ogólnego osłabienia lub senności po lękowej (np. po morfinie). Do leków tej grupy należą: Cantor, Amfetamina, Sydnocarb, Ritalina.

Leki przeciw depresyjne – inaczej zwane tymoleptykami stosowane zwłaszcza w chorobie afektywnej (tzw. depresji endogennej) Ich działanie sprowadza się do poprawy nastroju, podwyższenia napędu i złagodzenia lub usunięcia lęku. W zespołach depresyjnych reaktywnych u chorych onkologicznych skuteczne bywają: Doxepin, Pramolan, Mianseryna (w leczeniu przygnębienia z lękiem i pobudzeniem psychicznym) lub Prozac, Seronil (w przygnębieniu przebiegającym z apatią i poczuciem ogólnego osłabienia). Typowe, duże tymoleptyki tj leki z grupy TLPD (Imipramina, Amitryptylina) w psychoonkologii mają mniejsze znaczenie, stosuje się je natomiast często w leczeniu bólu neuropatycznego.

Lokalizacja nowotworu – psychiczne następstwa Problemy psychologiczne wynikaj ą tu bądź bezpośrednio ze zmian chorobowych w pokreślonym narządzie (np. w ośrodkowym układzie nerwowym) bądź też są odległym następstwem tych zmian. Szczególnie trudne psychicznie są te „lokalizacje” zmian chorobowych, które są widoczne na zewnątrz (pacjent sam może śledzić ich rozwój) a także gdy zmiany chorobowe naruszaj ą podstawowe funkcje życiowe, dają bardzo duże dolegliwości (zwłaszcza bólowe) i utrudniając kontakty z ludźmi. W związku z tym psychologiczne następstwa w pewnych typach nowotworów są niewspółmiernie duże w stosunku do ich względnie łagodnego przebiegu lub w miarę korzystnej prognozy. Szczególnie stresujące są z tego punktu widzenia nowotwory głowy i szyi, krtani, gruczołu piersiowego oraz jelita grubego-zwłaszcza gdy leczenie jest zakończone stomią. W tych wszystkich wypadkach adaptacja do choroby jest bardzo trudna, długotrwała i bardzo wskazaną jest w związku z tym pomoc psychoterapeuty.

Logoterapia – metoda bazująca na egzystencjalnym kierunku w psychologii zaproponowana przez V. Frankla. Jej celem jest uaktywnienie siły duchowej człowieka oraz podjęcie przez yhiego próby odkrycia sensu swego życia. Franki zakłada, że sens życia i różnych wydarzeń życiowych (w tym również choroby) odbywa się poprzez analizę tych wydarzeń w powiązaniu z innymi własnymi i cudzymi (stąd rola analizy własnej biografii). Z kolei sens życia zdaniem twórcy tej terapeutycznej metody zrealizować można trojako: przez przeżycie wartości (zmysłowo, psychicznie), przez działanie (osiąganie celów), przez wypracowanie postawy wewnętrznej wolności wobec losu – nawet w najbardziej niekorzystnych warunkach. Wypracowanie takiej postawy pozwala człowiekowi osiągnąć stan akceptacji życia ale również choroby i śmierci.

Mechanizmy obronne – Są to pewne sposoby zachowania i myślenia które chronią człowieka przed przyjęciem niekorzystnych dla siebie wiadomości. Trzeba podkreślić, że mechanizmy te nie zmieniają w niczym samej sytuacji – powoduj ą natomiast zmianę negatywnej reakcji emocjonalnej (zwłaszcza lęku). Postępowanie tego rodzaju rozgrywa się w podświadomości człowieka. U chorych onkologicznych występują zazwyczaj dwa rodzaje mechanizmów obronnych: regresywne i sensytywne. Mechanizmy regresywne (bardzo częste) to np. zaprzeczanie (nie mam raka, nie mam przerzutów) – tłumienie częściowo świadome (nie boję się, jestem na wszystko przygotowany) wypieranie (nie chcę nic wiedzieć o swojej chorobie, chcę o tym zapomnieć) J racjonalizacja – szukanie racjonalnego wytłumaczenia spostrzeganych objawów celem ukrycia przed sobą ich istotnej przyczyny (mam wprawdzie raka, ale obecny ból nie jest spowodowany przerzutami, to tylko podrażnienie korzonków).Mechanizmy sensytywne skłaniaj ą chorych do skoncentrowania się na chorobie. W obrębie tych zachowań widzimy: – selektywne przetwarzanie informacji: wyszukiwanie pomyślnych, pomijanie niepomyślnych wiadomości na temat np. skuteczności leczenia; – zachowanie i myślenie magiczne tj. przypisywanie pewnym przedmiotom lub działaniom takich właściwości których one w rzeczywistości nie posiadają np. stosowanie „uzdrawiających środków”, poddawanie się różnym zabiegom z kręgu medycyny alternatywnej ze ślepą wiarą w ich skuteczność. Fantazjowanie tj. zaspakajanie w wyobraźni niespełnionych pragnień.

Medycyna alternatywna – niekonwencjonalna lub komplementarna – ten ostatni zwrot dla zaznaczenia, że zawarte w niej metody leczenia mogą być stosowane tylko jako dodatek do medycyny ortodoksyjnej. WHO za medycynę alternatywną uznaj e takie metody które wykraczaj ą poza oficjalnie uznane sposoby leczenia. Praktycznie bardziej użyteczny jest podział medycyny alternatywnej na: l) taką która wymaga szkolenia zawodowego i wysokiego poziomu umiejętności, 2) wykonywaną bez uprzedniego przygotowania zawodowego. Do grupy pierwszej zaliczamy a metody które należy stosować po przejściu odpowiednich treningów – nie wymagających jednak wysokich umiejętności np. masaż, refleksologia (stosowanie ucisku na jakąś część ciała najczęściej stopę by wywrzeć wpływ na inne części ciała) aromatoterapia (terapeutyczne stosowanie olejków aromatycznych). b)Metody które można wykonywać drogą odpowiednio długich szkoleń: hipnoza, homeopatia, ziołolecznictwo, naturopatia (tj. medycyna naturalna oparta na wzmacnianiu wrodzonych możliwości samoleczenia), akupunktura, chiropraktyka (polega na zabiegach manipulacji stawów których celem jest przywrócenie właściwego ustawienia kręgów względem siebie), osteopatia (system leczenia oparty na korekcji struktury i funkcji organizmu zwłaszcza mięśni, powięzi itp.). Grupę drugą stanowią metody będące właściwie technikami samopomocy, opartymi na sugestii wykonywanymi przez osoby bez żadnego przygotowania. W tej grupie często zdarzają się nadużycia. Szczególną pozycję zajmuje tu tzw. „dotyk terapeutyczny zwany powszechnie bioenergoterapią- która jest stosunkowo nową techniką i wymaga sprawdzenia.

Medycyna paliatywna – Jest to specjalność lekarska która opracowuje i wykorzystuje w praktyce optymalne sposoby leczenia i opieki w zaawansowanym stadium choroby. Nazwa „paliatywna” wywodzi się od greckiego słowa palium – płaszcz i w przenośni można rozumieć ją jako „osłonę skrywającą i łagodzącą objawy choroby. W języku angielskim palliate znaczy złagodzić, uśmierzyć, ulżyć. Przyjmując takie tłumaczenie uznajemy, że zasadniczym celem medycyny paliatywnej jest uśmierzenie lub złagodzenie dolegliwości chorego i dobra jakość życia. Taka filozofia postępowania różni istotnie medycynę paliatywna od większości innych specjalności medycznych nastawionych w pierwszym rzędzie na wyleczenie lub przedłużenie życia chorym.

Nastrój – stan uczuciowy, towarzyszący przeżyciom, spostrzeżeniom i działaniom trwającym przez dłuższy czas -Zazwyczaj określa się go jako dodatni (gdy utrzymuje się stan zadowolenia i przyjemności) ujemny (gdy przeważaj ą uczucia przykre i niezadowolenie) lub obojętny. U osób chorych somatycznie w tym onkologicznych – dolegliwościom fizycznym towarzyszy zwykle nastrój obniżony. Czasami obserwuje się także duże wahania nastroju (jego dużą zmienność w ciągu dnia niezależnie od przyczyn zewnętrznych). U chorych w stanie terminalnym przeważa na ogół apatia i nastrój obojętny.

Nerwice – Czynnościowe zaburzenia spowodowane tzw. czynnikiem „psychogennym co oznacza że ich przyczyną jest uraz psychiczny wywołany bardzo różnymi sytuacjami. W psychoonkologii urazem psychicznym jest najczęściej wiadomość o chorobie lub o niepewnym rokowaniu. Rodzaj nerwicy zależy zarówno od siły i rodzaju urazu psychicznego jak i od indywidualnej odporności CUN a także od cech osobowości. Należy dodać, że ludzie bardzo różmą się w zakresie odporności na urazy psychiczne. Oprócz wrodzonych predyspozycji osobowościowych i konstytucyjnych dużą rolę odgrywają: ogólna sytuacja chorego a zwłaszcza wpływy środowiskowe (sytuacja rodzinna, zawodowa, społeczna). W przypadku braku oparcia w rodzime, nieustabilizowanej sytuacji zawodowej i finansowej przy złych układach z lekarzem i zespołem leczącym – szansę na rozwinięcie się nerwicy są dość duże. Konieczne jest wówczas uzupełnienie leczenia onkologicznego psychoterapią.

Odporność psychiczna – Określa się jako l) zdolność do sprawnego działania mimo emocjonalnego wzburzenia lub 2) mała reaktywność emocjonalna na trudne stresowe sytuacje. Odporność zależy od typu układu nerwowego w tym zwłaszcza jego siły, równowagi i trwałości reakcji uczuciowych. Ponadto zależy także od przyjętej hierarchii wartości i związanej z nią struktury potrzeb psychicznych, dojrzałości osobowej i przyjętego sposobu radzenia sobie ze stresem. W tym sensie odporność psychiczna wiąże się ze sposobem przystosowania do sytuacji stresowej. W przypadku gdy czynnikiem stresu okazuje się choroba nowotworowa – pacjenci obieraj ą różne sposoby radzenia sobie z nią. Na poziom odporności psychicznej maj ą też wpływ czynniki zewnętrzne – w tym zwłaszcza wsparcie psychiczne otoczenia chorego.

Odreagowanie -jest to działanie terapeutyczne które zmierza do rozładowania napięcia psychicznego pacjenta przez skłonienie go np. do wygadania się lub wyrzucenia z siebie w inny sposób nagromadzonych uczuć np. przez płacz, wybuch gniewu, złości lub żalu Jest szczególnie ważne u tzw. pacjentów trudnych, zbuntowanych, załamanych, odmawiających współpracy. Przeprowadzona w umiejętny sposób rozmowa umożliwiająca choremu tzw. „katharsis” oczyszczenie z natłoku przykrych uczuć stwarza mu szansę spokojniejszego i bardziej racjonalnego ustawienia się wobec trudnej sytuacji.

Omamy – halucynacje – są to patologiczne spostrzeżenia zjawisk lub przedmiotów które w rzeczywistości nie istnieją. U chorych onkologicznych najczęściej obserwujemy omamy wzrokowe, rzadziej słuchowe w przebiegu zespołów majaczeniowo-zamroczeniowych.

Osierocenie – Jest to sytuacja człowieka który z powodu śmierci utracił ważną dla siebie osobę. Żałoba natomiast oznacza społeczny wyraz reakcji na utratę bliskiej osoby, usankcjonowany typowymi dla danej społeczności obyczajami (noszenie odpowiedniego stroju itp.). Żałoba nie musi wyrażać się reakcją emocjonalną natomiast osierocenie wyraża się przede wszystkim przez żal tj. przykrą reakcję uczuciową na utratę bliskiej osoby. Osierocenie jest procesem przebiegającym etapowo. Najprzód jest to poczucie pustki, czasem nierealności faktu. Następnie pojawia się zwykle faza ostrego żalu o dużej intensywności i częstotliwości występowania, czasem towarzyszy temu bunt, gniew (na los. Boga, lekarzy itp.) lub poczucie winy za własne niedociągnięcia. Tęsknota za osobą zmarłą wyzwala próby jej przywołania (wspomnienia, odwiedziny na cmentarzu). Stopniowo koncentracja na zmarłym słabnie -powraca zainteresowanie otoczeniem. Osierocony człowiek powoli przystosowuje się do nowej sytuacji. Okres osierocenia trwa zwykle około roku, przy czym pierwsze trzy miesiące uważane są za najtrudniejsze. W wielu wypadkach konieczna jest pomoc psychoterapeuty. Niektórzy wymieniaj ą cztery „zadania” procesu osierocenia: l) akceptację realności straty, 2) doświadczenie żalu: emocjonalnie i wegetatywnie, 3) przystosowanie się do nowej sytuacji, 4) Odnowienie sił i zainwestowanie ich w nowe układy i sytuacje.

Potrzeba – stan braku (rzadziej nadmiaru) pewnego czynnika który powoduje zaburzenia prawidłowego funkcjonowania ustroju. Zaspokojeniu potrzeby towarzyszą reakcje uczuciowe pozytywne (zadowolenie, radość) brak zaspokojenia rodzi uczucia negatywne (lęk, złość, przygnębienie). W życiu zdrowego człowieka dorosłego dokonuje się w sposób ewolucyjny piętrowy rozwój potrzeb. Najniższy poziom stanowią potrzeby biologiczne: omfortu fizycznego, jedzenia, picia, snu. Pośredni jest poziom potrzeb społecznych (bycia akceptowanym, lubianym itp.) oraz własnej wartości (bycia docenianym). Najwyższy poziom to potrzeby prospołeczne (bycia potrzebnym) własnego rozwój u”samorealizacj i oraz potrzeby duchowe (sensu, wolności, religijne itp.). W sytuacji poważnej choroby – zwłaszcza np. w terminalnym okresie choroby nowotworowej obserwujemy często powrót do niższych poziomów. Wobec zagrożenia życia i pojawiania się różnych dolegliwości ponownie najważniejsze stają się potrzeby niższe biologiczne oraz egocentrycznie pojmowane potrzeby społeczne i własnej wartości.

Psychoonkologia – Jest to interdyscyplinarna dziedzina medycyny której rozwój przypada w Europie na lata 80 te. Problematykę badawczą psychoonkologii można ująć w trzy grupy: 1. Działania nastawione na psychoprewencję i promocję zdrowia ze szczególnym uwzględnieniem zachowań ułatwiających zapobieganie oraz wczesne wykrywanie i leczenie choroby nowotworowej. 2. Usuwanie lub łagodzenie psychologicznych i psychopatologicznych następstw choroby i leczenia u pacjentów onkologicznych i ich rodzin. 3. Działania psychoprofilaktyczne, nastawione na personel medyczny zatrudniony na oddziałach onkologicznych. Podstawowe zadania psychoonkologh to : staranie o poprawę jakości życia pacjentów z chorobą nowotworową i ich rodzin, włączenie problemów psychoonkologicznych do programu nauczania studentów i personelu medycznego, działalność naukowo badawcza.

Psychoprofilaktyka – Jest to działanie medycyny zapobiegawczej którego przedmiotem są działania nastawione na ochronę człowieka przed zaburzeniami psychicznymi lub nerwicowymi. W psychoonkologii podmiotem działania są zarówno potencjalni pacjenci jak i personel medyczny. W grupie ‚ pierwszej działalność psychoprofilaktyczna zmierza w kierunku zwalczania alkoholizmu i nikotynizmu a także w kierunku wytworzenia w społeczeństwie korzystnych zachowań prozdrowotnych: zgodnych z zasadami higieny psychicznej a bardziej szczegółowo wyrażających się w poddawaniu się badaniom skriningowym i kontrolnym, przestrzeganiu zaleceń dietetycznych i innych. W odniesieniu do personelu medycznego psychoprofilaktyka oznacza przeciwdziałanie zespołowi wypalenia przez wypracowanie umiejętności rozładowania napięć, przestrzegania naprzemienności pracy i odpoczynku i inne działania zmniejszające niebezpieczeństwo przeciążenia stresem pracy.

Psychoterapia – Jest to leczenie za pomocą środków psychologicznych. Jest najbardziej skuteczna w przypadku zaburzeń emocjonalnych które oczywiście rzutują na całość życia psychicznego oraz sprawność funkcjonowania społecznego. Psychoterapia jest realizowana w różny sposób – Może to być psychoterapia głęboka, której celem jest przebudowa osobowości – gruntowna zmiana hierarchii, potrzeb, działań i sposobów reagowania. W zależności od szkoły mogą być formy psychoterapii oparte na psychoanalizie, (psychoterapia fenomenologczna) lub behawioralna (nastawione na zmiany zachowania). Psychoterapia głęboka jest stosowana stosunkowo rzadko u chorych onkologicznych. Zdecydowanie częściej stosowaną i bardziej skuteczną jest tzw. psychoterapia powierzchowna wyrażająca się życzliwą i empatyczną postawą wobec chorego, oddziaływanie perswazją (tj. oddziaływaniem przez argumenty rozumowe) lub psychagogikę (uczenie określonych zachowań), czy też sugestię. Bardzo często jest to swoistansychoterapia objawowa np. próba poprawy zaburzonego obrazu siebie w następstwie stommi czy mastektomii. Poza tym metoda kognitywna (trening pozytywnego myślenia) katharsis – rozmowa, ułatwiająca rozładowanie emocjonalnego napięcia, a także techniki behawioralne (relaksacja, ćwiczenia oddechowe) lub wizualizacja. U pacjentów onkologicznych szczególnie użyteczna jest psychoterapia indywidualna, czyli bezpośrednia w której psycholog lub lekarz oddziaływują słownie na pacjenta próbując w ten sposób skorygować jego stan psychiczny. Na szczególne wyróżnienie zasługuje tzw., psychoterapia racjonalna – która powinna umieć posługiwać się każdy lekarz. Zazwyczaj wyróżnia się jej podstawowe stadia a) wyjaśnienie pacjentowi przyczyn choroby, jej przebiegu oraz możliwości efektywnej współpracy z lekarzem, b) wyjaśnienie zależności reakcji uczuciowych (zwłaszcza negatywnych np. lęku, przygnębienia) na sytuację choroby od sposobu myślenia i wyobrażeń na ten temat. Ponadto czasami bywa stosowana psychoterapia grupowa – w której metody oddziaływania są podobne jak w psychoterapii indywidualnej. Dodatkowym czynnikiem leczącym jest wzajemne oddziaływanie na siebie uczestników grupy. Posiedzenia terapeutyczne odbywają się zwykle dwa razy w tygodniu trwają kilka miesięcy, czasem uzupełniane są psychoterapią indywidualną. Często podczas posiedzeń omawia się problemy, któregoś z uczestników i prowadzi dyskusję na temat możliwości ich rozwiązania. Może być wstępnie naświetlony problem, a następnie praca własna nad nim wszystkich uczestników grupy. U pacjentów onkologicznych przezwyciężanie poczucie osamotnienia i możliwości wyrzucenia z siebie emocji i zwerbalizowania własnych problemów mają dodatkowy walor terapeutyczny.

Psychoza – Choroba psychiczna lub zaburzenie psychiczne które charakteryzuje się zmianami patologicznymi w sferze świadomości, intelektu, uczuć, woli i innych przejawów życia psychicznego które prowadzą do zaburzeń zachowania i kontaktów z otoczeniem. W onkologii występuj ą najczęściej zaburzenia psychiczne w terminalnym okresie choroby nowotworowej (w formie zaburzeń świadomości) a także jako powikłanie leczenia chemią lub interferonem. W te] ostatniej grupie oprócz zaburzeń świadomości zdarzaj ą się także psychotyczne zaburzenia depresyjne. Czasami obserwuje się także psychozy pooperacyjne (majaczeniowo-zamroczeniowe, depresyjne lub urojeniowe). Wyżej opisane zaburzenia psychotyczne pacjentów onkologicznych są zakwalifikowane do grupy tzw. psychoz egzogennych (w których czynnikiem „sprawczym” jest np. choroba lub jej leczenie).

Przystosowanie – adaptacja do choroby – Jest to zmiana zachowania, która pozwala jednostce żyć i funkcjonować sprawnie w środowisku. Każdy człowiek w życiu stara się zaspakajać swoje potrzeby (przy czym hierarchia tych potrzeb jest indywidualna i bardzo różna) a sposób ich realizacji zależy od przyjętej struktury wartości oraz cech osobowości. Przystosowanie jest wypadkową działań człowieka oraz wpływów otaczającego środowiska przy czym to drugie pojęcie obejmuje szeroką gamę czynników określanych jako tzw. trudne sytuacje. Ważnym zadaniem psychoonkologii jest pomóc człowiekowi w przystosowaniu do choroby nowotworowej i jej leczenia. Mówiąc o przystosowaniu do choroby nowotworowej wymienia się zwykle kilka jego rodzajów (o różnej efektywności). Jako najlepszy wymienia się postawę walki z chorobą w której człowiek próbuje aktywnie współuczestniczyć w procesie leczenia, jest nastawiony pozytywnie i optymistycznie do życia, wierząc w powodzenie terapii. Drugi rodzaj – również uważany za dość efektywny to zaprzeczanie w którym pacjent stara się pomijać owoja. negatywne skutki choroby lub wręcz zaprzeczaj ej istnieniu, przywracając sobie w ten sposób równowagę psychiczną i dobre samopoczucie. Trzeci typ przystosowania – to stoicyzm, wywodzący się z fatalistycznego podejścia do życia. W praktyce wyraża się to spokój na rezygnacją w myśl zasady że „każdy ma takie życie jakie mu pisano i w związku z tym trzeba się poddać losowi. Dobrą formą przystosowania jest zmiana hierarchii wartości. Wiadomo że w momencie zachorowania najważniejszą wartością, najbardziej pożądaną staje się zdrowie i życie. W miarę trwania choroby człowiek przyzwyczaja się do niej (czyli uznaje za zwyczajną sytuację którą poprzednio uważał za trudną to jest też forma przystosowania!) i czasami próbuje przywrócić dawniej uznawaną hierarchię wartości lub stworzyć nową w której np. wartości pozaosobowe: społeczne, religijne, czy inne zaczynają być dominujące i one decydując trwałym i dobrym przystosowaniu do choroby. Z praktyki wiadomo że nie wszyscy chorzy osiągaj ą stan dobrego przystosowania. Bywa, że trudna sytuacja choroby przerast ich możliwości przystosowawcze. Mamy wówczas dwie najczęstsze formy zaburzeń adaptacji. Pierwsza to tzw. lękowa koncentracja na chorobie wyrażająca się całkowitą zmianą zachowania: chorzy nie interesują się właściwie niczym poza swoimi dolegliwościami i ich usuwaniem krytykuj ą przeprowadzone leczenie, a ponadto wypowiadaj ą zwykle liczne pretensje pod adresem rodziny i personelu medycznego. Skraj na formą zaburzeń adaptacyjnych jest postawa beznadziejności i bezradności w której chory czuje się zwyciężony przez trudną sytuację choroby nie widzi dla siebie żadnych szans, jest załamany lub w rozpaczy. Ta forma dezadaptacji wymaga absolutnie leczenia i pomocy psychologicznej.

Reakcje psychiczne na chorobę – Jest to przeżycie psychiczne które powstaje w wyniku zadziałania jakiegoś bodźca (słownego, czyjegoś zachowania lub sytuacji). W psychoonkologii najczęściej dotyczy to reakcji emocjonalnych na myśl (informację) o chorobie i związanych z nią ograniczeniach, prognozie itp.. Najczęściej wymienia się w związku z tym lęk, przygnębienie, gniew, poczucie winy oraz nadzieję. Lęk jest reakcją na niepewność i poczucie zagrożenia utratą jakiejś wartości (życia, zdrowia itp.). Przygnębienie depresjajest reakcjąna pewność utraty tej wartości: przewidywaną lub dokonaną. Gniew – bunt, agresja jest reakcją na zaburzenie dotychczasowego porządku, ładu który powinien być przestrzegany (choroba bywa spostrzegana jako zaburzenie tego ładu (stąd pytanie: dlaczego mnie się to zdarzyło?) Wybuchy złości mogą również występować w wyniku wzmożonej drażliwości szczególnie nasilonej podczas aktywnego leczenia onkologicznego: chemią lub napromienianiem). Poczucie winy wynika z próby znalezienia przyczyn zachorowania (którą upatruj e się np. w niewłaściwym zachowaniu w przeszłości). Czasami poczucie winy wynika z poczucia utraty atrakcyjności (w tym także seksualnej) z ograniczeń w zakresie sprawności np. ruchowej lub utrudnionej czasami zdolności do zachowania kontroli nad swoimi uczuciami (np. wahania nastroju, drażliwość). Reakcją skutecznie przeciwstawiającą się opisanym wyżej uczuciom jest nadzieja towarzysząca wszystkim niemal pacjentom i to we wszystkich etapach choroby nowotworowej. Określamy ją jako uczucie które towarzyszy oczekiwaniu czegoś dobrego od przyszłości. Przeważnie przedmiotem nadziei jest wyzdrowienie, skuteczność leków przedłużających życie, powrót ograniczonej sprawności itp. Obowiązkiem lekarza jest wykorzystywanie siły tkwiącej w nadziei pod warunkiem jednak by była to nadzieja realna, nie budowana na kłamstwie. Budzenie lub podtrzymywanie nadziei w każdej sytuacji oznacza umiejętność ukierunkowania pacjenta na taką wartość (sytuację) która jest dla niego realnie osiągalna.

Regresja – Jest to cofnięcie się do niższego, wcześniejszego etapu rozwojowego w zakresie myślenia, uczuć lub zachowania. Występuje u niektórych pacjentów w odpowiedzi na wiadomość o chorobie, wyraża się wówczas cofnięciem się do zachowania z okresu dzieciństwa czyli wzmożonym egocentryzmem i labilnością uczuć, odrzuceniem reguł myślenia logicznego na rzecz myślenia i zachowań magicznych (np. posługiwanie się medycyną alternatywną ucieczką w marzenia (zacieranie się granic między fantazją a rzeczywistością). Ten ostatni objaw występuje szczególnie często w terminalnym okresie choroby nowotworowej.

Relaksacja, trening relaksacyjny – Jest to jedna z bardziej popularnych metod leczniczych behawioralnych. Oparta na założeniu jedności czynnościowej układu wegetatywnego, hormonalnego mięśniowego oraz stanu psychicznego. Wiadomo, że każde niebezpieczeństwo powoduje mobilizację jednostki wyrażoną pobudzeniem wszystkich ww. układów a zwłaszcza układu współczulnego, wzrostem napięcia mięśni, zwiększoną czujnością- przygotowującą organizm do działania: walki lub ucieczki. Trudna sytuacja przeżywana w sferze psychicznej wyzwala również stan mobilizacji ale jest to tzw. Mobilizacja bezcelowa, która nie znajduje możliwości rozładowania w formie działania na zewnątrz – gdy utrzymuje się przez dłuższy czas wywiera negatywny wpływ na stan psychofizyczny. Aby temu zapobiec stosuje się relaks który poprzez ćwiczenia obniżające napięcie mięśni powoduje zmniejszenie aktywności układu wegetatywnego, unormowanie regulacji narządów wewnętrznych oraz stan wewnętrznego emocjonalnego uspokojenia. Najczęściej stosuje się trening antogenny Schulza oraz tzw. relaksację progresywną. Rozluźnienie mięśni następuje początkowo na drodze sugestii lekarza, później pacjent wykonuje ćwiczenia samodzielnie.

Rekonstrukcja piersi – problemy psychologiczne – Decyzja o rekonstrukcji piersi wynika przede wszystkim z potrzeb psychicznych i społecznych. Kobiety decydujące się na to są na ogół nieźle przystosowane do sytuacji, aktywne społecznie, dobrze poinformowane o chorobie. Ich główną motywacją jest poprawa „obrazu siebie”. Rekonstrukcja poprawia poziom satysfakcji psychicznej, seksualnej i społecznej przy czym stopień satysfakcji, stopień zadowolenia jest niezależny od wieku i wykształcenia. Czasem rekonstrukcja nie spełnia oczekiwań. Dzieje się tak wówczas gdy kobiety wiążą z nią zbyt duże nadzieje. Reakcje psychiczne na amputację piersi przejawiają się szczególnym nasileniem negatywnych uczuć i zahamowaniem w kontaktach seksualnych. Metody chirurgiczne oszczędzające pierś (wyłuskanie guza) wywołuj ą mniej nasilone reakcje emocjonalne jednak różnice są mniejsze niż oczekiwano. Okazało się także, że najmniej negatywnych emocji przejawiaj ą te chore, u których jednoczasowo (natychmiast po mastektomii) dokonano rekonstrukcji piersi. Mimo niewątpliwie dużego obciążenia psychicznego związanego z utratą piersi, bardzo niewiele kobiet decyduje się na rekonstrukcję. Składa się na to wiele przyczyn: brak dostatecznej informacji, względy ekonomiczne, lęk przed ponownym zabiegiem oraz możliwością niedostrzeżenia w porę ewentualnej wznowy w bliźnie, a także mała popularność tych zabiegów w Polsce.

Rehabilitacja – aspekt psychologiczny – Głównym celem rehabilitacji jest odzyskanie pełnej sprawności fizycznej, społecznej i psychicznej. W przebiegu zdrowienia wy stępuj ą zwykle dwa niebezpieczne okresy na które trzeba chorych przygotować. Pierwszy – to kilka pierwszych dni po zabiegu (żal z powodu okaleczenia). Drugi to czas bezpośrednio po powrocie do domu ze szpitala na który składa się osłabienie i zmęczenie po próbach podjęcia codziennej aktywności oraz labilność uczuciowa wzmacniana często przez niewłaściwe zachowanie rodziny, rodzące konflikty i wzajemne pretensje. Całkowite wyleczenie z choroby nowotworowej nie zawsze oznacza powrót do pełnego zdrowia fizycznego i psychicznego. Niekiedy utrzymują się następstwa fizyczne (obrzęki, ograniczenie sprawności) oraz trwałe zmiany psychiczne, -które bywają określane przez chore jako pozytywne (wynik właściwej adaptacji) lub negatywne (utrwalają postawę inwalidztwa, koncentracji na przebytej chorobie i oczekiwanie wznowy). Choroba nowotworowa jest wydarzeniem, które głęboko wkracza w życie człowieka, w jego stosunki rodzinne i społeczne. Rehabilitacja po przebytym leczeniu, podejmowana przez zespoły wielospecjalistyczne, powinna nie tylko odtworzyć pełną zdolność do pracy, ale przez odpowiednie oddziaływanie przywrócić normalną lub nawet lepszą niż przed chorobą jakość życia.

Skala oceny objawów psychopatologicznych i inwentarze psychopatologiczne – Są to narzędzia przeznaczone do standardowej oceny stanu psychicznego i rodzaju oraz nasilenia zaburzeń psychicznych co umożliwia także prowadzenie dokumentacji medycznej w sposób standardowy. Głównym celem stosowania skal i inwentarzy jest próba obiektywizacji oceny stanu psychicznego. Można je podzielić na trzy grupy: 1. Skale i inwentarze o szerokim profilu klinicznym które obejmują większość podstawowych objawów psychopatologicznych np. skala oceny stanu psychicznego Overall – w psychoonkologii rzadko stosowana; 2. Skala celowana na określone zespoły kliniczne np. skala depresji Hamiltona lub Becka, skala lęku i depresji HAD; 3. Skale nastawione na określony objaw np. skala oceny snu, agresji itp. Zarówno skala jak i inwentarz drugiego i trzeciego rodzaju są często używane w badaniach psychoonkologicznych.

Starzy ludzie – choroba nowotworowa Okres starzenia się i starości podobnie jak okres wzrostu i dojrzewania jest okresem fizjologicznym który charakteryzuj ą pewne typowe właściwości i nie należy ich utożsamiać z objawami patologicznymi zespołu psychoorganicznego. Objawy starzenia się zauważamy w sferze napędu psychoruchowego (spowolnienie ruchów, pojmowania, kojarzenia, wydłużenia czasu reakcji). Pogarsza się percepcja zmysłowa, zmniejsza zdolność skupiania uwagi. Zaburzenia pamięci dotyczą w pierwszym rzędzie zapamiętywania i odtwarzania faktów z niedawnej przeszłości. Natomiast ogólny poziom umysłowy w zakresie pojmowania i myślenia pozostaje często sprawny do późnego wieku. Również tzw. uczuciowość wyższa i reakcje uczuciowe pozostają na dobrym poziomie chociaż często nasilenie emocji jest mniej żywe i bardziej labilne niż u człowieka młodego. W zależności od indywidualnych cech psychicznych człowieka starego mamy naogół dwie różne postawy wobec choroby. Pierwsza to spokojne, z dystansem -przeżywanie swojej sytuacji wynikające z przekonania, że z losem należy się pogodzić. Druga to stan lęku i braku akceptacji choroby przejawiający się przesadną koncentracją na stanie fizycznym, nasiloną samoobserwacją i tendencją do hipochondryzacji. Ten stan wymaga działań psychoterapeutycznych.

Stres – H. Selye twórca teorii stresu założył, że ustrój ludzki reaguje na różne czynniki szkodliwe (fizyczne, psychiczne, chemiczne itp.) tzw. stresory według jednego schematu w który włączony jest głównie układ międzymózgowo-przysadkowo-nadnerczowy. Schemat reakcji stresowej nazwał Selye ogólnym zespołem przystosowawczym składającym się z etapu reakcji alarmowej, etapu odporności oraz etapu wyczerpania po załamaniu się stanu względnej równowagi. Należy pamiętać że stresorem mogą być silne urazy psychiczne lub długotrwałe przeżycia (np. wiadomość o chorobie, źle znoszone leczenie onkologiczne). Jeśli stresor taki jest bardzo silny lub działa zbyt długo – może dojść wówczas do nieprawidłowego przebiegu ogólnego zespołu przystosowania i mamy stan który nazywamy zespołem zaburzeń adaptacji. Obraz kliniczny tego zespołu przypomina obraz nerwicy i jako taki powinien być leczony.

Stres zawodowy w onkologii – przystosowanie do pracy Stres zawodowy można określić jako wymagania stawiane przez czynniki środowiskowe lub wewnątrz ustrojowe, zakłócające stan równowagi, przyczym przywrócenia tej równowagi odbywa się nie automatycznie lecz przez działanie wymagające dużego wysiłku. Dobre przystosowanie do pracy oznacza stan równowagi między potrzebami jednostki a wymaganiami stawianymi jej przez pracę. Jeśli równowaga między tymi elementami ulegnie zachwianiu dochodzi do reakcji stresowej. Dobre przystosowanie do pracy oznacza także świadome przestrzeganie pewnych reguł lub uruchomienie właściwych mechanizmów obronnych. Mechanizmy te jak wiele działań podświadomych mogą wywierać różne skutki. Mechanizmy obronne negatywne to między innymi: – unikanie chorego lub rozmów z nim; – ucieczka w statystykę, w „naukowe” wyjaśnianie lub przesadne akcentowanie np. roli badań dodatkowych; – bagatelizowanie znaczenia kontaktu z chorym, dodatkowe tłumienie własnych uczuć Mechanizmy obronne pozytywne to: – działania w kierunku podnoszenia kwalifikacji i kompetencji empatyczny ciepły kontakt z chorym, satysfakcjonujący emocjonalnie obie strony, – rozładowanie własnych emocji przez wygadanie się, relaks itp. Brak własnych działań zapobiegających objawom przeciążenia stresem przejawia się zaburzeniami przystosowania np. zespołem wypalenia, objawami nerwicy, nadużywaniem leków, alkoholu itp.

Test – Wystandaryzowana metoda badania przeprowadzana zwykle ściśle według instrukcji opisującej dokładnie sposób wykonania badania. Test na ogół powinien być: l) znormalizowany (tj. wyniki badań odnoszone są do normy czyli wartości uzyskanej na podstawie badania dostatecznie licznej populacji), 2) rzetelny – tj, błąd pomiaru jest niewielki i 3) trafny tj. mierzący istotnie to co powinien mierzyć.

Uraz psychiczny – Trudne sytuacje różnego typu które wywieraj ą ujemny wpływ na stan psychiczny. Sytuacje te można sklasyfikować następująco: l) sytuacje krótkotrwałe wywołujące bardzo silną reakcję emocjonalną(np. wiadomość o chorobie, śmierci osoby bliskiej), 2) sytuacje zawierające częste powtarzające bodźce, które, wyzwalaj ą w sposób przewlekły przykre reakcje emocjonalne. 3) Sytuacje frustracyjne oznaczające brak zaspokojenia ważnych dla człowieka potrzeb (częste w zaawansowanych etapach choroby). Najczęstszym następstwem urazów psychicznych są zaburzenia emocjonalne, przypominające reakcje nerwicowe.

Wizualizacja w psychoonkologii – Metoda terapeutyczna wykorzystująca siłę wyobraźni. Jest zarazem działaniem które ma pomóc człowiekowi choremu wniknąć w siebie i wprowadzić pewne korzystne zmiany w strukturę swojej wyobraźni. Można to osiągnąć rozwijając umiejętność tworzenia wewnętrznych obrazów zaadresowanych różnych poziomów myślenia. Metoda ta została wykorzystana między innymi przez Carla Simontona, który podczas seansów terapeutycznych sterował wyobraźnią swoich pacjentów podsuwając im np. obrazy guza nowotworowego pożeranego przez silne leukocyty i usuwane siłami własnymi organizmu pacjenta. Poza funkcją terapeutyczną wizualizacja spełnia czasami funkcję diagnostyczną np. podczas narkoanalizy. Najczęściej wymieniane są trzy rodzaje wizualizacji: 1. Pasywna – pacjent zrelaksowany, przygląda się wewnętrznym obrazom które pojawiają się spontanicznie w jego wyobraźni. Ta forma bywa wykorzystywana do wykrycia przyczyn rożnych stłumionych uczuć, problemów pacjenta; 2. Aktywna – chory świadomie sam wybiera obszary – sceny uprzednio zaplanowane i stara się w nich aktywnie uczestniczyć (np. podejmując walkę z nowotworem różne warianty metody Simontona); 3. Sterowania przez terapeutę bezpośrednio lub za pośrednictwem taśmy magnetofonowej. Tą metodę wykorzystuje się np. celem zmniejszenia bólu. Terapeuta sugeruje obraz bólu -jego kolor, kształt, wielkość, lokalizację, a następnie kolejno zmienia jego parametry – aż do znacznego osłabienia lub zniknięcia doznania bólowego. Wyżej przestawione metody są możliwe do stosowania tylko w pewnej grupy pacjentów – z rozbudowaną wyobraźnią.

Wyniszczenie ustroju – Znaczna utrata wagi (poniżej 10% należnej masy ciała) występująca szczególnie często w zaawansowanych stadiach choroby nowotworowej -zmianom somatycznym towarzyszą charakterystyczne zmiany w stanie psychicznym: apatia, utrata zainteresowania, spowolnienie myślenia, czasem rwący się wątek myślowy. Przeważa nastrój obojętny, połączony z anhedonią. Czasami występuj ą ostre stany psychotyczne z kręgu zaburzeń świadomości.

Wyleczenie z choroby nowotworowej – problemy psychologiczne Pacjenci uznani za wyleczonych przez wiele lat poddawani są okresowym badaniom kontrolnym. Zarówno w tym okresie jak i później gdy potrzeba taka już ustaje – pozostaje w nich zwykle lęk przed nawrotem choroby, bardzo psychicznie destabilizujący. U niektórych osób objawy samoobserwacji, oczekiwania na złą wiadomość podczas kolejnych badań kontrolnych i towarzyszące im negatywne emocje są tak nasilone, że przybieraj ą formę objawów nerwicowych – określa się je wówczas mianem zespołu Damoklesa.

Zespół majaczeniowo – zamroczeniowy – W onkologii najczęściej występuje zespół zaburzeń świadomości któremu towarzyszą złudzenia i omamy wzrokowe, słuchowe, dotykowe i inne. Towarzyszy im z reguły lęk, niekiedy pobudzenie psychoruchowe. Chory jest zdezorientowany w czasie i miejscu. Orientacja we własnej osobowości, może być prawidłowa lub również zaburzona, występują y\ zaburzenia snu. Objawy psychotyczne z reguły nasilają się porze nocnej. Czasem w ciągu dnia świadomość przejaśnia się i wówczas stwierdza się całkowitą lub częściową niepamięć z tego okresu. Zaburzeni^tego typu zdarzaj ą się w trakcie leczenia chemią (rzadko) często natomiast występuj ą u chorych w stanie terminalnym -jako reakcja na niektóre leki. Poza tym występuje dość często w guzach mózgu, zaburzeniach wodno-elektrolitycznych i metabolicznych a także w stanach niedotlenienia ośrodkowego układu nerwowego (np, w pneumonii).

Zespól psychoorganiczny – Jest to zespół objawów psychopatologicznych spowodowany uszkodzeniem mózgu (np. guzy mózgu, stan po urazach w tym także po operacjach neurochirurgicznych). Przeważnie wyróżnia się dwie formy kliniczne zespołu psychoorganicznego. 1) Forma otępienna zespołu psychoorganicznego. polega na obniżeniu sprawności umysłowej, pamięci (zwłaszcza tzw. świeżej: dotyczącej faktów z niedawnej przeszłości) oraz orientacji, trudnościach skupienia uwagi a ponadto na stępieniu i labilności reakcji uczuciowych oraz ogólnym zubożeniu osobowości. 2) Formą charakteropatyczną która charakteryzuje się przede wszystkim obniżeniem uczuciowości wyższej, zaburzeniami charakterologicznymi (brakiem kontroli reakcji uczuciowych, agresją, a ponadto częstymi wahaniami nastroju) Zdarzaj ą się także wybryki seksualne i inne działania, zupełnie nietypowe dla „normalnej”, przedchorobowej osobowości pacjenta. Możliwe jest także występowanie form mieszanych otępienno-charakteropatycznych.

Zespól wypalenia – Jest wyrazem zaburzeń przystosowania do pracy który charakteryzuje się utratą dotychczasowego zapału lub wręcz niechęcią do pracy (w głębszej formie wyraża się wręcz postawą cynizmu i negowania dotychczasowych wartości). Często także jest ogólnie złe samopoczucie, przygnębienie, drażliwość, trudności sprawowania kontroli nad emocjami, i związane z tym również poczucie winy i bezradności a także somatyzowany lęk, utrata poczucia humoru. W sferze somatycznej obserwuje się poczucie nieuzasadnionego, ogólnego zmęczenia, zaburzenia snu, bóle głowy wzmożone napięcie mięśni. W sferze zachowania odnotować należy umiejszą efektywność działań, pojawienie się agresji i konfliktów w miejscu pracy i w domu. W piśmiennictwie światowym zespół wypalenia opisuje się często u personelu medycznego zatrudnionego na oddziałach onkologicznych. Dotyczy to zwłaszcza pielęgniarek.